નવી દિલ્હી,
ચાલુ રાજદ્વારી ચર્ચાઓને વધુ ગાઢ બનાવવાના પગલામાં, ભારતે શનિવારે બાંગ્લાદેશી ગ્રાહક માલ પર નવા નિયંત્રણો લાદ્યા, ફક્ત બે નિયુક્ત દરિયાઈ બંદરો – કોલકાતા અને ન્હાવા શેવા દ્વારા તેમના પ્રવેશને મર્યાદિત કર્યો. આ નિર્ણય અસરકારક રીતે બાંગ્લાદેશી રેડીમેડ ગાર્મેન્ટ્સ (RMG) અને અન્ય ઘણી વસ્તુઓના ઉત્તરપૂર્વીય ભૂમિ પરિવહન બિંદુઓ દ્વારા પ્રવેશને અવરોધે છે, જેના કારણે બંને પડોશીઓ વચ્ચેના વેપાર પ્રવાહ પર નોંધપાત્ર અસર પડે છે.
ડિરેક્ટોરેટ જનરલ ઓફ ફોરેન ટ્રેડ (DGFT) દ્વારા જાહેર કરાયેલા નવા પ્રતિબંધોમાં, આસામ, મેઘાલય, ત્રિપુરા અને મિઝોરમમાં લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશનો (LCS) અને ઇન્ટિગ્રેટેડ ચેક પોસ્ટ્સ (ICPs), તેમજ પશ્ચિમ બંગાળમાં ફુલબારી અને ચાંગરાબંધા દ્વારા માત્ર RMG જ નહીં પરંતુ પ્લાસ્ટિક, લાકડાના ફર્નિચર, કાર્બોનેટેડ પીણાં, પ્રોસેસ્ડ ફૂડ વસ્તુઓ, ફળ-સ્વાદવાળા પીણાં, કપાસ અને કપાસના યાર્નના કચરાની આયાત પર પણ પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે.
આ પગલું ભારતે લગભગ પાંચ વર્ષ જૂની ટ્રાન્સ-શિપમેન્ટ વ્યવસ્થાનો અંત લાવ્યાના માંડ પાંચ અઠવાડિયા પછી આવ્યું છે, જેમાં બાંગ્લાદેશી નિકાસ કાર્ગોને ભારતીય બંદરો અને એરપોર્ટ દ્વારા ત્રીજા દેશોમાં જવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી – એક પગલું જે એક સમયે બે દક્ષિણ એશિયાઈ પડોશીઓ વચ્ચેના આર્થિક સહયોગને ગાઢ બનાવવાનું પ્રતીક હતું.
વધતા તણાવ વચ્ચે ટિટ-ફોર-ટાટ નીતિ
આ વિકાસથી પરિચિત સરકારી અધિકારીઓએ જણાવ્યું હતું કે આ નિર્ણય લાંબા સમયથી ચાલી આવતી વેપાર અસમપ્રમાણતા અને બાંગ્લાદેશ દ્વારા ભારતીય નિકાસ પરના નિયંત્રણો હળવા કરવાનો ઇનકાર, ખાસ કરીને ઉત્તરપૂર્વીય ક્ષેત્રમાંથી, દ્વારા કરવામાં આવ્યો હતો. ભારતીય અધિકારીઓએ ઢાકા પર ઉત્તરપૂર્વમાંથી મૂલ્યવર્ધિત માલના પ્રવેશને નકારવાનો અને ભેદભાવપૂર્ણ બંદર અને પરિવહન શુલ્ક લાગુ કરવાનો આરોપ લગાવ્યો છે જેણે આ ક્ષેત્રમાં ઔદ્યોગિક વિકાસને અવરોધ્યો છે.
“ઉત્તરપૂર્વમાં ભારત અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે 11 જમીન પરિવહન બિંદુઓ છે. ભારત વર્ષોથી આ બિંદુઓ દ્વારા બાંગ્લાદેશી માલને મફત પ્રવેશની મંજૂરી આપતું હોવા છતાં, બાંગ્લાદેશ સતત ભારતીય ઉત્પાદનો, ખાસ કરીને યાર્ન, પ્રોસેસ્ડ માલ અને ચોખા માટે મર્યાદિત પ્રવેશ ધરાવે છે,” એક અધિકારીએ મીડિયા સૂત્રો ને જણાવ્યું હતું.
બાંગ્લાદેશે તાજેતરમાં ૧૩ એપ્રિલથી જમીન માર્ગે ભારતમાંથી યાર્નની આયાત બંધ કરી દીધી હતી અને ૧૫ એપ્રિલથી હિલી અને બેનાપોલ દ્વારા ચોખાની આયાત પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. વધુમાં, ભારતીય નિકાસને બાંગ્લાદેશી બંદરો પર કડક નિરીક્ષણનો સામનો કરવો પડે છે.
અધિકારીઓએ ભારતના નિર્ણય પાછળના મુખ્ય કારણોમાં બાંગ્લાદેશ દ્વારા લાદવામાં આવેલા “ગેરવાજબી રીતે ઊંચા” અને “આર્થિક રીતે અવ્યવહારુ” ટ્રાન્ઝિટ ચાર્જીસનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે.
નવા પ્રતિબંધોથી બાંગ્લાદેશના આકર્ષક RMG ક્ષેત્રને ફટકો પડવાની ધારણા છે, જેનું વૈશ્વિક મૂલ્ય $38 બિલિયનથી વધુ છે. ભારત આ બજારમાં પ્રમાણમાં નાનો પણ નોંધપાત્ર હિસ્સો ધરાવે છે, જેમાં વાર્ષિક $700 મિલિયનની આયાત થાય છે – જેમાંથી 93% અગાઉ ઉત્તરપૂર્વીય જમીન માર્ગો દ્વારા પ્રવેશતી હતી.
તમામ RMG શિપમેન્ટને હવે ફક્ત બે દરિયાઈ બંદરોમાંથી પસાર થવાની ફરજ પાડીને, ભારતના આ પગલાથી બાંગ્લાદેશી નિકાસકારો માટે પરિવહન સમય અને ખર્ચમાં વધારો થવાની ધારણા છે, જેના કારણે ભારતીય બજારમાં તેમનો માલ ઓછો સ્પર્ધાત્મક બનશે.
તેનાથી વિપરીત, ઉત્તરપૂર્વના ભારતીય નિકાસકારો લાંબા સમયથી બાંગ્લાદેશી બજારમાં મર્યાદિત પહોંચની ફરિયાદ કરી રહ્યા છે, જેના પરિણામે કૃષિ નિકાસ પર ભારે નિર્ભરતા રહે છે અને પ્રદેશમાં ઔદ્યોગિક વિકાસ મર્યાદિત બને છે. નવીનતમ નીતિ પરિવર્તનને રમતના ક્ષેત્રને સમાન બનાવવા અને કેન્દ્ર સરકારની ‘આત્મનિર્ભર ભારત’ (આત્મનિર્ભર ભારત) પહેલને ટેકો આપવાના હેતુથી સુધારાત્મક પગલા તરીકે જોવામાં આવી રહ્યું છે.
રાજકીય પૃષ્ઠભૂમિ:-
ઓગસ્ટ 2024 માં બાંગ્લાદેશી વડા પ્રધાન શેખ હસીનાને પદભ્રષ્ટ કર્યા પછી ભારત-બાંગ્લાદેશ સંબંધોમાં તીવ્ર બગાડ થયા પછી વેપાર નીતિમાં આ પરિવર્તન આવ્યું છે. તેમની સરકાર સામે ભારે વિરોધ પ્રદર્શનો વચ્ચે હસીના ભારત ભાગી ગયા હતા. મુહમ્મદ યુનુસના નેતૃત્વ હેઠળ ઢાકામાં વચગાળાનું વહીવટ ત્યારથી રાજકીય અશાંતિ અને લઘુમતી સમુદાયો પર હુમલા સહિત વધતા સાંપ્રદાયિક તણાવને કાબુમાં લેવા માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યું છે.
રાજકીય અસ્થિરતાએ દ્વિપક્ષીય સંબંધોને વધુ તણાવપૂર્ણ બનાવ્યા છે, બંને પક્ષો એકબીજા પર અન્યાયી વેપાર પ્રથાઓ અને રાજદ્વારી ઉશ્કેરણીનો આરોપ લગાવી રહ્યા છે.
જેમ જેમ તણાવ વધતો જાય છે, તેમ તેમ ભારત-બાંગ્લાદેશ આર્થિક સહયોગનું ભવિષ્ય અનિશ્ચિત રહે છે – જે થોડા વર્ષો પહેલા પ્રવર્તતા આશાવાદથી તીવ્ર વિપરીત છે.
